Κυπριακές ψηφίδες για τα Φώτα

Με χαρά βρίσκουμε την ευκαιρία να παραθέσουμε το κείμενο του Γιάννη Πεγειώτη στην κυπριακή διάλεκτο για τον εορτασμό των Φώτων στη Λεμεσσό. Σε αγκύλες η δική μας συνεισφορά στην κατανόηση ορισμένων όρων. Η πανάρχαιη αυτή διάλεκτος, κοντινή στην ομιλουμένη των βυζαντινών χρόνων, έχει διατηρήσει την αρχαία προφορά του –η- και του –υ- σε ορισμένες λέξεις και το τελικό –ν- το οποίο την χαρακτηρίζει, όπως και η προφορά των διπλών συμφώνων, ο «τσιτακισμός» με τροπή του –κ- σε –τσ  ή -τζ πριν από τους φθόγγους –ε ή –ι και του ημιφωνικού –ι σε –κ.

Να ‘ναι καλά και οι δάσκαλοι εκείνοι που ενσταλάζουν το φως στις καρδιές των παιδιών, το οποίο μένει και όταν ασπρίσουν οι κράταφοί τους…     

 Του Γιάννη Πεγειώτη

Νύχτα προ των Φώτων

Νύχτα προ των Φώτων και κόντευε η μέρα που θα ανοίγαν τα σχολεία και δεν είχαμε αννοίξει βιβλίο. Ο νους μας στο Καλημέρα τζιαι τα Φώτα τζιαι την πουλουστρίναν πρώτα.

Γιά όσους είχαν τατάν [νονό] τζιαι νούνναν [νονά].Ο δικός μου ταξίδεψε στους ουρανούς προ της εισβολής και η νούννα μου δυσκολευόταν πλέον.Έτσι οι πουλουστρίνες είχαν την τιμητικήν τους στο χωρκόν αν εξήκοφκες έτσι μέραν εις τη Δρούσιαν.

Τα Φώτα και μετα την εκκλησίαν της γειτονιάς μας εκατεβαίναμεν στη θάλασσαν να δούμεν τους τολμηρούς βουτηχτές να πέφτουν στη θάλασσαν της Λεμεσού για τον Σταυρό του καθαγιασμού των υδάτων….

Η μέρα των Θεοφανίων γεμάτη έθιμά και παραδόσεις. Ξεροτήανα, λουκάνικα, ιστορίες με τους καληκάντζαρους. Ο λίαν αγαπητός Ιερέας να καλαντίζει με τα παιδιά το χωριό ή τη γειτονιά. Ναν η χαρά σου να καλαντίζεις. Κάθε σπίτιν τζιαι τζιέρασμαν. Ευτζιές που [από] τες γιαγιά[δ]ες. Παντού μια χαρά μια πάστρα. Λουκκουμάδες  τζιαι σε κάτι νοικοτζυρές σιαμισιή [κυπριακό σιροπιαστό γλυκό. Κατά μία άποψη, όπως και για το «σάμαλι» η ετυμολογία είναι από τη δημώδη αραβική ονομασία της Δαμασκού «ας-Σαάμ» από την οποία φέρεται να έχει εισαχθεί] γλυτζιά μέλιν.

Καλημέρα τζιαι τα Φώτα τζιαι την πουλουστρίναν……

Σήμερον τα Φώτα……..

Τον τζιαιρόν των Φώτων έπρεπεν να κουμαντάρεις πολούτουρκά** με τις πουλουστρίνες*

Τον τζιαιρόν των Φώτων έπρεπέν να κουμαντάρεις πολούτουρκά με τις πουλουστρίνες. Να μεν [μην] χασόμεράς τζιαι να παένεις γλήορα στους φουαρτάες [χουβαρντάδες] με τα πλουμιστίτζια. Τους παλλιούς τζιαιρούς αν είσιεν ο α[δε]ρφός σου έναν τατάν [νονό] καλογνωμόν ελάλες του τζιαι εσού τατά ολοχρονίς τζιαι έτσί είσιες τζιαι έναν καρτζιλλίκιν τα Φώτα να τον γυρέψεις να του πεις το Καλημέρα τζιαι τα Φώτα. Εν επρόκαμνές να τελειώσεις το λόον τζιαι ετραπεζώναν σε ετζιερνούσαν σου εθκιούσαν σου τζιαι το μισούιν σου τζιαι εγεμώναν σου τζιαι τις πουτζιές ούλλα τα καλά.

Αν ήταν ο τατάς σου πέρα στην Αγγλίαν στην Αμερικήν για σιειρόττερα στην Αυστράλιαν, έκλαιες μες τες γιορτές τζιαι ετραούδας τα τραούθκια  της ξενηθκειάς του Καζαντζίδη. Έλειπέν σου τζείνην η στήριξη του γίγαντα του τατά σου που τον ενώθαν οι στράτες αμάν εστρέφετούν που τες δουλειές ή που το κοπάιν. Η βραστή η σούππα της νουννάς σου. Έτσι την ελαλούσαν στη Δρούσιαν.Τζιαι οι πακκίρες της οι τριπλοχωσμένες για λλό[γ]ου σου.Τα λουκκούμμιά τα λίζα που σου φύλαεν μες την αρμαρόλλαν άμαν τα φερνεν ο τατάς σου που τον καφενέν.Που τζιαι που κανέναν τρικούιν [πουλοβεράκι] που σου σάζεν αφού το πάσκάν μυστικά πας το τραπέζιν επκιαννέν τον άξαμόν σου για να σου έσιει το γιλεκκούιν που του Αγίου Σπυριδωνου έτοιμόν.

Άμαν σε ετζυνήαν να σε δέρει κανένας σέρτης [δανειστής] να σε δέρει εβούττάς μές τόν κάφενέν τζιαι εκάθεσούν κοντά στον τατάν σου. Ελάλεν [ελάλει, έλεγε] τζιαι ένας χωρκανός μου. Έσι[χ]εις τατάν τζιαι νούνναν καλους έσιεις [χρυ]γρουσάφιν περίτου[περισσότερο] που τους αρκόντους.

Ο τατάς μου ρε ασυγχόμπατοι βαρεί σας ούλλους εις τη δύναμήν. Μα τζιαι στην αδρωπκιάν περίτου εφώναζεν ένας σέρτης μιτσής εις τις Αρόδες τζιαι άρεσέν μου τζιαι εν το ξηάννώ.

Εν πούχα τζιαι εγιώ τζιαι ο Πατέρας μου τατάν γρουσάφιν [χρυσάφι].

Άτε γρόνους πολλούς τζιαι τον τατάν τζιαι την νουννάν σας τζιαι τα μμάθκια σας.Εν μεάλον ποκούμπιν.

Η δασκάλα να μας εξήγαεν στην Δευτέραν τάξιν τα Θεοφανεια, την βαπτισιν του Χριστού μας κι ημείς ακόμα τα θυμόμαστε με άσπρους κροτάφους

Έναν τζιαιρόν εμαθθαίναμεν και ολίγα ψαλτικά εις την παιδικήν ηλικίαν. Άλλοι εις το ιερόν, άλλοι εις το ψαλτήριν δίπλα στον παππούν, τον θείον η τον δάσκαλόν τους. Βεβαίως εις την προ των Χριστουγέννων περίοδών εδιδασκόμεθα απολυτίκια και αλλά τίνα βυζαντινού μέλους της Πρωτοχρονιάς  και των Θεοφανείων. Έτσι, πλείστοι ψάλλουν ακόμη την ημέρα των Φώτων το κάτωθι αριστούργημαν:

“Ἐν Ἰορδάνῃ βαπτιζομένου σου Κύριε, ἡ τῆς Τριάδος ἐφανερώθη προσκύνησις· τοῦ γάρ Γεννήτορος ἡ φωνή προσεμαρτύρει σοι, ἀγαπητόν σε Υἱόν ὀνομάζουσα· καί τό Πνεῦμα ἐν εἴδει περιστερᾶς, ἐβεβαίου τοῦ λόγου τό ἀσφαλές. Ὁ ἐπιφανείς Χριστέ ὁ Θεός, καί τόν κόσμον φωτίσας δόξα σοι.”

Τότε, επαναλαμβάνω, στο Δημοτικόν εκμανθάναμεν και ολίγα ψαλτικά. Ιδίως μας εδίδαξεν αρκετά ο κύριος Νίκος Έλληνας εις την έκτην Δημοτικού.

Επίσης εις τα παλιά αναγνωστικά τα Φώτα είχαν λαμπράν παρουσίαν. Και οι καλικάντζαροι βεβαίως. Και ο Άγιος μας ..

Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος ο Άγιος που αγάπησα πολύ από την πρώτη και δευτέρα Δημοτικού. Από τότε που μας τον ιστόρησε γλαφυρά η Κυρία Αγνή η χρυσαφένια μας δασκάλα στο Ζ’ Δημοτικό.

Μορφή προφητική ταπεινή και ρωμαλέα μαζί. Αντιστασιακή και απροσκύνητη.

Αγαπήθηκε από τον λαό. Διώχτηκε και μαρτύρησε από την αυθαιρετούσα εξουσία.

Αγάπησε ο Άγιος τον Χριστό μας και αξιώθηκε να τον βαφτίσει

Η δασκάλα να μας εξηγαν στην Δευτέραν τάξην με μια μόνον εικόνα που βλεπαμε προσηλωμενοι όλοι και όλες τα Θεοφανεια, την βαπτισην του Χριστου μας. Πατήρ Υιός και Άγιον Πνεύμα και ημείς ακόμα να τα ΘΥΜΟΜΑΣΤΕ με άσπρους κροτάφους. Ήτο προσευχόμενη η δασκάλα μας γι’ αυτό ενστάλαζε φως εις τας καρδίας μας.

* Πλουμιστήρα, πλουμίστρα: Το δώρο που μας δίνει κάποιος λόγω εορτής

** Να κανονίσεις «απολείτουργα», αμέσως μετά τη Θεία Λειτουργία